Historia ezoteryki na Ukrainie to unikalna i słabo zbadana karta życia duchowego, zwłaszcza w okresie głębokich transformacji lat 80. i 90. XX wieku. Właśnie wtedy, na tle rozpadu sowieckiej ideologii, budziła się potrzeba głębokich poszukiwań duchowych, otwierały się drzwi do zakazanej wiedzy, powstawały pierwsze nieformalne kręgi osób o podobnych poglądach, które studiowały literaturę okultystyczną, nauki Wschodu, filozofię i mistycyzm. W tamtym czasie rodziła się alternatywna przestrzeń kulturowa – głęboko osobista, ale jednocześnie powiązana z globalnymi tradycjami duchowymi.
Ihor Mecheda
Bohaterem tego wywiadu jest Ihor Mecheda – znany ukraiński filozof, mistyk, reżyser, badacz „miejsc mocy” i autor licznych książek poświęconych ezoteryce, filozofii, religiologii i kulturze duchowej. Jego osobiste doświadczenie jest cennym źródłem do zrozumienia, jak kształtowała się przestrzeń ezoteryczna w Kijowie i na Ukrainie w czasach, gdy jakiekolwiek odstępstwo od oficjalnej ideologii mogło mieć poważne konsekwencje. W tym wywiadzie Ihor Mecheda dzieli się wspomnieniami o pierwszych nieformalnych kręgach, mistycznych poszukiwaniach, spotkaniach z nauczycielami duchowymi, zakazanej literaturze, podróżach do „miejsc mocy” i kształtowaniu nowego światopoglądu w warunkach głębokich przemian społecznych.
Ihor Mecheda prowadzi retret w Białogrodzie nad Dniestrem, obwód odeski
Ta rozmowa to nie tylko cenny zapis historyczny, ale także próba zrozumienia źródeł ukraińskiej tradycji ezoterycznej, która wyrosła na styku filozofii, duchowych poszukiwań i kulturowego oporu.
Jakie były pierwsze przejawy ezoteryki i mistycyzmu w Kijowie i na Ukrainie w latach 80. i 90.? Czy można mówić o jakimś przełomowym momencie?
Ihor Mecheda udziela wywiadu dla gazety „Magiczny Wiestnik”
Do lat 80. wszystkie mistyczne i ezoteryczne nurty były nieobecne. Zainteresowanie tymi tematami było blokowane przez władze. Uważano, że ezoterycy propagują wiarę w siły nadprzyrodzone, co stało w sprzeczności z ideologią ateizmu i komunizmu, na której opierała się ówczesna władza. Dlatego zainteresowanie obywateli mistyką i ezoteryką było surowo tłumione. Sytuacja zaczęła się poprawiać około 1981 roku. W 1981 roku zaczęto masowo publikować utwory literackie pisarzy, w których pojawiały się wątki mistyczne: Hryhorija Kwitki-Osnowianenki, Mychajła Kociubyńskiego, Łesi Ukrainki, Stepana Rudanskiego, Mykoły Gogola. Pierwsze informacje o świecie mistyki ludzie zaczęli czerpać właśnie z tych opowiadań.
Ihor Mecheda udziela wywiadu na kapiszczu w mieście Dniepr
Literatura ukraińska jest bardzo bogata w motywy mistyczne i stała się pierwotnym źródłem dla tych, którzy poszukiwali informacji o nadprzyrodzonym. A zainteresowanie poznaniem czegoś nadprzyrodzonego było bardzo duże. Niemal każdy w tamtych czasach marzył o dotknięciu tajemnej wiedzy. Ludzie mieli ogromną pragnienie wiedzy, które tylko rosło z powodu zakazów władz.
Karta książki Ihora Mechedy z Uniwersytetu Stanforda
W 1983 roku poszukiwacze mistycznych tajemnic zaczęli łączyć się w spontaniczne grupy, które poszukiwały bardziej rozbudowanych informacji na temat mistyki i ezoteryki. I zaczęli je znajdować. Były to książki, które zachowały się jeszcze z czasów prababć i przetrwały wszystkie wojny i kataklizmy XX wieku na strychach domów. Te książki opowiadały zarówno o ezoteryzmie Wschodu, jak i Zachodu. Ezoteryzm Wschodu reprezentowały tłumaczenia indyjskich Wed, prace joginów (różnych szkół jogi: hatha, radża, mantra…), „Joga-sutry” Patandżalego, dzienniki M.K. Rericha z podróży po Himalajach, książki z Agni-jogi oraz tłumaczenia tekstów buddyjskich. Ezoteryzm Zachodu reprezentowały książki Papusa (Gérarda Anacleta Vincenta Encausse), Pierre’a Piobba, Paula Sédira o magii praktycznej i magicznych roślinach.
Ihor Mecheda w Lumszorach
Ale było też wiele lokalnych ukraińskich źródeł. Były to różnorodne teksty opowiadające o praktykach duchowych etnosów zamieszkujących Karpaty i ich duchowych przywódcach – molfarach, którzy strzegą starożytnej tajemnej wiedzy i ją praktykują. To także lokalne legendy i wierzenia (zachowane w każdej okolicy) oraz badania etnograficzne.
Ihor Mecheda otrzymuje nagrodę
O dziwo, wiele wiedzy o mistycznych naukach w tamtych czasach czerpano z literatury ateistycznej i religiologicznej. W popularnym wówczas wydaniu „Czytania ateistyczne” publikowano obszerne fragmenty prac średniowiecznych mistyków, a największą popularnością cieszyła się obszerna książka – zbiór artykułów naukowych – „Tradycyjne i synkretyczne religie Afryki”.
Ihor Mecheda występuje w Kijowskim planetarium (2013)
W 1984 roku pojawiły się miejsca, w których gromadzili się ludzie zainteresowani studiowaniem i praktykowaniem mistycznych nauk. W tych miejscach nawiązywano znajomości, wymieniano literaturę, a także sprzedawano i kupowano książki oraz rękopisy wykonane za pomocą powielaczy, kserokopiarek, aparatów fotograficznych (zdjęcia stron starych książek) lub napisane na przenośnych maszynach do pisania. Umawiano się tam również na spotkania. Największe takie miejsce powstało przy stacji szybkiego tramwaju „Instytut Politechniczny” w Kijowie. Odwiedzający docierali do tej stacji tramwajowej, przechodzili przez osiedle i zbierali się na polanie między osiedlem a torami stacji kolejowej „Kijów-Pasażerski”. O tym miejscu zbiórki dowiedziały się władze, więc ci, którzy się tam gromadzili, stale obserwowali teren i w przypadku zbliżania się patroli szybko zbierali książki i rozchodzili się po okolicznych lasach i parkach. A gdy patrole opuszczały polanę, wracali. To miejsce funkcjonowało od 1984 do 1994 roku, prawie dziesięć lat.
Ihor Mecheda w mistycznej księgarni na Podolu
Inne miejsca w Kijowie, w których spotykali się poszukiwacze mistycznej wiedzy: Park Nawodnicki, Rynek Książki „Petriwka”, park między nabrzeżem Dniepru a Ławrą Peczerską, dwa miejsca na Alei Parkowej: Zielony Teatr i Mogila Askolda, Ogród Botaniczny na Zwierzyńskiej Górze, jezioro Dydoriwka w Hołosijewie.
Pojawiło się też duże zainteresowanie fantastyką. Na przykład ciekawą filozofię bytu i mistyczne prawdy w tamtych czasach widziano, czytając książkę Olesia Berdnyka „Korsarz gwiezdny”. Podobnie jak innych ukraińskich autorów.
W tamtych czasach społeczeństwo podzieliło się na dwie warstwy. Pierwsza, bardzo liczna, to ludzie pragnący wiedzy duchowej, w tym mistycznej i ezoterycznej. Druga – nieliczna – to ludzie, którzy tę wiedzę posiadali – albo rodową, ukrywaną w czasach radzieckich, albo tajemni wyznawcy mistycznych nauk, którzy wcześniej działali w całkowitej tajemnicy, albo wiejscy czarownicy i znachorzy – którzy również praktykowali w głębokiej tajemnicy. Pierwsi pragnęli zdobyć wiedzę, drudzy chcieli ją przekazać. Ale na przeszkodzie stała „żelazna kurtyna” w postaci całkowitego zakazu władz na studiowanie lub praktyczne stosowanie podobnej wiedzy.
Przełom nastąpił w 1988 roku. Od 5 do 8 lipca 1988 roku w Zielonym Teatrze w Ługańsku odbyły się oficjalne wykłady przedstawiciela tradycji wedyjskiej Raokrioma „Magia wedyjska”, który przedstawiał się jako mag (w hinduizmie słowo „maga” jest jedną z nazw siły pochodzącej od Absolutu). 8 lipca 1988 roku wydrukowano pierwsze w ZSRR książki o magii („Biała magia”, „Wykłady z białej magii”, „Praktyka białej magii”). Spodziewano się, że władze zastosują represje za taką działalność i aresztują organizatorów oraz uczestników tych wydarzeń. Ale nic takiego się nie stało. Najwyraźniej w 1988 roku radzieckie kierownictwo miało już zupełnie inne problemy niż prześladowanie przedstawicieli różnych nauk duchowych, mistyków i ezoteryków. 8 lipca 1988 roku założono szkołę filozoficzną „Magia wedyjska”, która w 2015 roku została przemianowana na szkołę „Puratana Guhja Maga Weda” („Pradawna tajemna wiedza”).
Społeczeństwo odebrało to wydarzenie jako zezwolenie na wyjście ezoteryki z podziemia. Różni mistrzowie zaczęli występować otwarcie. Zaczęto drukować książki o tematyce ezoterycznej. Co więcej – ezoteryków zaczęto zapraszać do programów telewizji kablowej, ich wystąpienia nagrywano i rozpowszechniano na kasetach audio i wideo. „Żelazna kurtyna” została przełamana. To był koniec wszystkich zakazów.
Nawiasem mówiąc, książka „Biała magia” (jej wydanie z 1991 roku) jest przechowywana w bibliotece Uniwersytetu Stanforda oraz w bibliotekach innych uniwersytetów.
Kim byli pierwsi znani mistycy i przywódcy duchowi tamtych czasów? Czy ich działalność była inspirowana Zachodem, Wschodem, czy miała lokalne korzenie?
Ihor Mecheda prowadzi wedyjskie wesele na Łysej Górze
16 grudnia 1989 roku powstała „Ukraińska Republika Duchowa” (URD), której przewodnikiem został Ołes Berdnyk. Ja osobiście znałem pana Ołesa Berdnyka, on rekomendował mnie jako wykładowcę na swoim wystąpieniu w 1989 roku w Kijowskim Planetarium. Fakt ten został odnotowany w publikacji naukowej „Nietradycyjne religijne i mistyczne kulty Ukrainy”: Podręcznik /W.M.Petryk, S.W.Siomin i in. Pod red. W.W.Ostrouchowa – K., 2003. – 336 s. UDK 298, BBK 86.3 Zalecane do druku przez Radę Naukową Kijowskiego Narodowego Uniwersytetu Lingwistycznego (protokół nr 10 z 26 maja 2003 roku), Zalecane przez Ministerstwo Edukacji i Nauki Ukrainy (list nr 1/11-2496 z 20 czerwca 2003 roku). Działalność URD opierała się na lokalnych korzeniach, ale badano również nurty duchowe zarówno Wschodu, jak i Zachodu.
Należy też powiedzieć, że już na początku lat 80. było wyraźnie widać, że upadek systemu radzieckiego jest bliski. Wówczas władze zaczęły szukać wszelkich metod, aby zachować istniejący system. Pomimo że działalność nauk mistycznych była negowana, u niektórych przedstawicieli władz pojawiło się pytanie: „a może w naukach mistycznych jest jednak ukryta prawdziwa wiedza (np. jakichś starożytnych cywilizacji), którą można zbadać, przestudiować, wyjaśnić z pozycji nauki i postawić na służbie władzy?”. W tym celu w 1981 roku przy Naukowo-Technicznym Zrzeszeniu Radioelektroniki i Łączności (NTORES) zorganizowano grupy inicjatywne do badania zjawisk mistycznych i okultystycznych. Badania tych grup były całkowicie kontrolowane przez władze i miały klauzulę „ściśle tajne”. Grupy inicjatywne przy NTORES zostały rozwiązane w 1988 roku. Ale wielu badaczy, którzy pracowali w tych grupach, od 1988 roku zaczęło szukać kontaktów z klasycznymi tajnymi stowarzyszeniami Europy (Zakonami Różokrzyżowców, Templariuszy i innych zakonów rycersko-duchowych), znaleźli je, wstąpili do tych zakonów i zostali przedstawicielami ich ośrodków na Ukrainie. Powstały też własne, ukraińskie tajne stowarzyszenia. Na przykład znany mistyk, który studiował alchemię i znany z publikacji pod pseudonimem Hieronim Osendovskiy, założył zakon „Purpurowy Lew” w 1988 roku. Większość członków zakonu przeprowadzała ceremonię przywołania Dobrego Geniusza Wenus Anaela. Zakon istnieje do dziś.
Czy istniały wtedy nieformalne szkoły ezoteryczne lub grupy inicjatywne? Jak funkcjonowały i gdzie odbywały się spotkania?
Do 1988 roku nie istniały nieformalne szkoły ezoteryczne. Mogło dochodzić do przekazywania wiedzy od mistrza do jednego lub dwóch uczniów w tajemnicy. Albo wymiany wiedzy w obrębie grupy. Wydarzenia miały charakter spontaniczny. Szkoły ezoteryczne zaczęły się formować i legalizować jako szkoły dopiero po rozpadzie ZSRR, począwszy od 1991 roku. W tym kontekście interesujący jest Kos Kinburnski. W latach 80. i 90. XX wieku grupy poszukiwaczy mistycznej wiedzy przyjeżdżały na Kosę Kinburnską, która jest przedłużeniem Półwyspu Kinburnskiego i wchodzi w Morze Czarne. Ponieważ przedstawiciele władz praktycznie nie odwiedzali tej kosy, można było tam nie tylko odpoczywać, ciesząc się dziką przyrodą i morskimi widokami, ale także prowadzić zajęcia z jogi, studiować literaturę duchową, praktykować medytacje, organizować wykłady i zbiorowe czytania tekstów mistycznych. Kos Kinburnski pełnił rolę takiego miejsca – centrum duchowego od 1981 do 2013 roku.
Czy w latach 80. i 90. odbywały się tzw. sabaty, grupowe rytuały lub ezoteryczne retrety? Jakie miejsca były szczególnie znane lub symboliczne?
Tzw. sabaty i grupowe obrzędy zaczęły się odbywać od 1991 roku. Retrety – nieco później, od 1992 roku. Najbardziej znanym miejscem, gdzie odbywało się bardzo wiele obrzędów różnych grup, było uroczysko Łysa Góra, położone między Prospektem Nauki a Wydubyczami w Kijowie. Mniej znane miejsca to lasy na zboczach Dniepru, Las Hołosijiwski, góra Choriw, lasy w pobliżu Smorodyńskiego Zjazdu. W obwodzie kijowskim były to lasy niedaleko Worzela oraz lasy w pobliżu przystanków kolejowych Wiszniaki i Soroczy Bród. W innych miastach Ukrainy: Odessa: Góra Żewachowa, Lwów: Gaj Szewczenki, Dniepr: Wyspa Monasterska, Chmielnicki: miejsce zbiegu rzeki Płaskiej z Bohem Południowym (Park Kultury i Wypoczynku im. Mychajła Czkmana), Winnica: Gaj między pętlą tramwajową nr 5 „Elektromereża” a jeziorem. Od 1994 roku także na brzegach jeziora Buczak (wieś Buczak w obwodzie kijowskim). A także okolice miasta Rżyszczów. Od 1992 roku mistrzowie duchowi zaczęli organizować retrety w ukraińskich Karpatach.
Jaka była struktura tych wspólnot? Czy były hierarchiczne, czy raczej spontaniczne i otwarte?
Wspólnot hierarchicznych było bardzo mało. Działały w tajemnicy i liczyły niewielu członków. Natomiast spontanicznych i otwartych wspólnot powstało bardzo wiele i należało do nich wielu ludzi. Te wspólnoty udzielały wywiadów prasie, chętnie rozmawiały z dziennikarzami, pozwalały telewizji filmować swoje obrzędy i wydarzenia.
Jak reagowały władze na rozwój środowisk ezoterycznych? Czy miała miejsce jakaś forma kontroli lub represji?
Do 1988 roku władze nie dopuszczały do powstania środowisk ezoterycznych. Jeśli dowiedziano się o funkcjonowaniu takich środowisk, ich organizatorzy i uczestnicy poddawani byli silnej presji ze strony władz. Służby stale monitorowały społeczeństwo i trzymały grupy ezoteryczne pod stałą obserwacją. Ezoteryków mogli ogłosić dysydentami niebezpiecznymi dla władzy radzieckiej i ukarać – od przymusowego leczenia w szpitalach po uwięzienie. Sytuacja zmieniła się dopiero w 1988 roku. Grup ezoterycznych już nie prześladowano, ale bardzo ograniczano ich kontakty społeczne. Na przykład nakładano na drukarnie ograniczenia w druku książek, nie pozwalano gazetom publikować artykułów o tematyce ezoterycznej itp. Te ograniczenia pozostały także po 1991 roku. Na odpowiedzialnych stanowiskach w prasie pozostawali kierownicy, którzy uczyli się radzieckiej ideologii jeszcze za czasów ZSRR i zachowali ją po jego upadku. Chociaż ze strony nowych władz Ukrainy po 1991 roku nie było ograniczeń, to ograniczenia sztucznie tworzyli urzędnicy starej epoki. Faktycznie wszystkie ograniczenia zostały całkowicie zniesione, a filozofii ezoterycznej dano „zielone światło” na wszystkich poziomach dopiero po 2000 roku.
Jakie były główne źródła wiedzy – książki, tłumaczenia, kontakty międzynarodowe? Kto je rozpowszechniał i jak wyglądała wymiana informacji?
Głównym źródłem rozpowszechniania informacji były książki. Po 1990 roku doszły artykuły w gazetach i czasopismach. Tłumaczenia zagranicznych źródeł z różnych języków i intensywne kontakty międzynarodowe stały się masowe dopiero po 2000 roku.
Czy można mówić o ciągłości lub transformacji tych wspólnot we współczesne ruchy duchowe na Ukrainie? Jakie ślady tamtej ezoterycznej epoki są jeszcze widoczne dziś?
W latach 90. XX wieku w społeczeństwie miały miejsce ciekawe wydarzenia. Wielu ludzi, którzy w latach 80. i 90. studiowali ezoterykę, zaczęło emigrować do innych krajów. Wielu wyjechało do krajów Europy, Azji, Ameryki Północnej, Ameryki Południowej, Afryki i Bliskiego Wschodu, a także do Australii i Nowej Zelandii. W przeprowadzce i urządzaniu się w nowych miejscach pomagały im międzynarodowe kontakty z różnych tajnych stowarzyszeń. Z czasem wielu emigrantów wstąpiło do różnych nurtów ezoterycznych. Od różokrzyżowców i templariuszy w krajach Europy po grupy badające duchową wiedzę starożytnych cywilizacji indiańskich w Peru, Ekwadorze i Meksyku. Właściwie do dziś nie zachowały się prawie żadne z tych dawnych grup ezoterycznych. Ale w społeczeństwie formują się nowe nurty.
Rozmawiał: dr Mariusz Wojciechowicz
PhD in Philosophy
